W ciągu ostatnich pięciu lat istotnie wzrosła liczba decyzji Przewodniczącego Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji nakładających kary na dostawców usług medialnych za naruszenia związane z rozpowszechnianymi przez nich audycjami. Chodzi o standardy treści dotyczące poszanowania prawa, porządku publicznego, moralności, przekonań religijnych, a także ochrony małoletnich oraz dbałości o język. Na szczególną uwagę, zarówno ze względu na częstość występowania, jak i problematykę, zasługują decyzje dotyczące treści szkodliwych dla małoletnich – pisze dla Wirtualnemedia.pl Barbara Załęcka-Wysocka, radca prawny, rzecznik patentowy, praktyka własności intelektualnej kancelarii Wardyński i Wspólnicy.
Media nie są traktowane równo z punktu widzenia rozpowszechnianych treści. O ile nadawcy i dostawcy VOD od lat podlegają szczególnym obowiązkom, o tyle odpowiedzialność internetowych platform udostępniania wideo oraz mediów społecznościowych dopiero się kształtuje – głównie w oparciu o przepisy dodane w 2021 roku do ustawy RTV oraz obowiązujący od niedawna Akt o usługach cyfrowych (Digital Services Act).
Nadzór w zakresie treści w telewizji, radiu i streamingu wideo sprawuje Przewodniczący KRRiT.
Ustawa o radiofonii i telewizji zawiera następujące grupy przepisów w zakresie ochrony małoletnich:
• przepisy bezwzględnie zakazujące rozpowszechniania określonych audycji w programach linearnych lub wymagające stosowania w serwisach VOD środków technicznych lub innych odpowiednich środków uniemożliwiających małoletnim dostęp,
• przepisy zakazujące rozpowszechniania audycji, lecz tylko w określonym przedziale czasowym (tzw. audycje „tylko dla dorosłych” emitowane między 23.00 a 6.00 oraz audycje „od lat 16”, rozpowszechniane po 20.00),
• przepisy nakazujące kwalifikowanie oraz stosowanie odpowiednich oznaczeń wiekowych dla audycji. Poza ustawą RTV, zastosowanie mają przepisy wydanego na jej podstawie rozporządzenia KRRiT z 13 kwietnia 2022 r.
Obowiązek kwalifikacji audycji oraz ich odpowiedniego oznaczania dotyczy co do zasady wszystkich treści. Nie obejmuje jedynie serwisów informacyjnych, reklam, telesprzedaży, transmisji sportowych oraz przekazów tekstowych (np. elektronicznych przewodników programowych).
Dostawca musi zatem stosować oznaczenia wiekowe przez cały czas emisji, nawet jeśli rozpowszechnia w pełni nieszkodliwe audycje. W praktyce za naruszenia w takich przypadkach Przewodniczący KRRiT stosował stosunkowo łagodne kary, w wysokości ok. 2 000 zł za naruszenie.
Ochrona małoletnich – praktyka Przewodniczącego KRRiT
Poniżej przedstawione zostały przykładowe decyzje Przewodniczącego KRRiT dotyczące treści szkodliwych dla małoletnich.
Treści zabronione
W ostatnich pięciu latach decyzje Przewodniczącego KRRiT odnoszące się do treści zabronionych dotyczyły treści pornograficznych oraz treści w sposób nieuzasadniony eksponujących przemoc.
Treści pornograficzne
Przepisy prawa nie definiują pornografii. W doktrynie prawniczej zidentyfikowano następujące cechy treści pornograficznych:
• przedstawienie przejawów płciowości i życia płciowego człowieka,
• skoncentrowanie wyłącznie na technicznych aspektach życia płciowego, z całkowitym oderwaniem od warstwy intelektualnej i osobistej,
• ukazanie ludzkich organów w ich funkcjach seksualnych,
• przebijanie z nich, że główną intencją twórcy jest wywołanie podniecenia seksualnego u odbiorcy.
W orzecznictwie sądów wykształcił się pogląd, że film nie musi spełniać wszystkich tych cech, aby mógł zostać uznany za pornograficzny. Z tym podejściem zgadza się Przewodniczący KRRiT, który kładzie nacisk na główny cel treści, tj. wywołanie podniecenia seksualnego u odbiorcy. Cel ten regulator rekonstruuje w oparciu o nagromadzenie oraz stopień realizmu scen stosunków seksualnych, charakterystyczne ruchy oraz mimikę osób ukazanych w audycji, a także jej warstwę dźwiękową (wydawane odgłosy oraz użyte słownictwo, w szczególności wulgarne). Im wyższa zatem proporcja tych treści względem pełnego czasu trwania audycji (najczęściej ponad 50 procent), a także im bardziej okrojona i służebna funkcja fabuły względem nich (tzw. fabuła pretekstowa) oraz szczątkowość dialogów, tym większe ryzyko, że film zostanie uznany za pornograficzny.
Przykładowo Przewodniczący KRRiT uznał za treści pornograficzne filmy takie jak „Sekretarka ojca”, „Sielskie życie na farmie”, „Służba nie drużba”, „Czterdziestoletnia niewierna mężatka” oraz „Madame Eve i jej dziewczyny”.
Treści w sposób nieuzasadniony eksponujące przemoc
Za nienadające się w ogóle do emisji w programie telewizyjnym ze względu na nadmierne wyeksponowanie przemocy Przewodniczący KRRiT uznał filmy „Kobiety mafii” oraz „Kobiety mafii 2” (reż. Patryk Vega).
Nadmierne eksponowanie przemocy rozumiane jest jako skoncentrowanie na niej przekazu oraz jej wyróżnienie, np. poprzez stosowanie zbliżeń lub innych efektów wizualnych czy wielokrotne ukazywanie agresji w różnych wariantach. Przy ocenie, czy przemoc jest usprawiedliwiona, bierze się pod uwagę względy artystyczne audycji (fikcja), jak też interes informacyjny społeczeństwa (relacjonowanie prawdziwych wydarzeń). Przyjmuje się jednak, że zawsze należy unikać pokazywania wyjątkowo drastycznych obrazów, służących taniej sensacji lub zaspokojeniu niezdrowej ciekawości.
Za zakwalifikowaniem przemocy w dwóch ww. filmach jako nadmiernej przemawiał w pierwszej kolejności charakter scen (drastyczne prezentowanie tortur, okaleczania ciał, gwałtów oraz morderstw). Agresja nie była też uzasadniona przebiegiem akcji ani potrzebą sportretowania bohaterów – i to nawet uwzględniając wizję twórców ukazującą świat mafii. Poszczególne akty przemocy zostały drobiazgowo ukazane, z ogromnym natężeniem.
Także wątki poboczne, nieistotne dla rozwoju fabuły, zostały nasycone brutalnością. Sceny te służyły wyłącznie zaprezentowaniu skrajnie brutalnych, wymyślnych i sadystycznych technik zadawania cierpienia i śmierci. W rezultacie filmy zostały uznane za stanowiące bezpośrednie zagrożenie dla rozwoju małoletnich widzów.
Nadmierna ekspozycja może wystąpić również w audycjach dokumentalnych czy publicystyczno-informacyjnych. W jednym z odcinków audycji „Alarm!” zawarto nagranie mężczyzny kilkukrotnie i z premedytacją rozjeżdżającego psa. Drastyczne sceny – wśród nich okrutne znęcanie się nad zwierzęciem, w tym najeżdżanie na jego głowę, spotęgowane przez warstwę dźwiękową (skowyt maltretowanego zwierzęcia) – zostały wyraźnie ukazane, bez żadnych zmian technicznych, wpływających na ostrość obrazu lub dźwięku. W związku z tym audycja naruszała ustawę RTV.
Treści tylko dla dorosłych – kary KRRiT
Przewodniczący KRRiT dużo uwagi poświęca audycjom zawierającym przemoc oraz ukazującym patologiczne formy życia seksualnego, które błędnie zostały zakwalifikowane jako „od 16 lat” (zamiast „od 18 lat”) i wyemitowane po godzinie 20.00 (a nie dopiero po 23.00).
Uznając przemoc fizyczną za nienadającą się do pokazywania małoletnim, Przewodniczący bierze pod uwagę brutalność scen, ich nagromadzenie w audycji (długość oraz częstotliwość), sposób ukazania (dokładność – bliskie ujęcia kamery), a także to, czy agresja jest w audycji aprobowana lub usprawiedliwiana. Jednocześnie kultowy status filmu w kinematografii nie usprawiedliwia jego emisji w czasie chronionym (tj. między 6.00 a 23.00).
Za przykład może posłużyć film „Psy” (reż. Władysław Pasikowski). Ze względu na zawarte w filmie liczne sceny przemocy fizycznej, ukazanej w sposób naturalistyczny i brutalny – takie jak torturowanie, topienie ciała, morderstwa, bryzgająca krew, dobijanie rannych, brutalne bicie, polewanie ofiary cieczą z kanistra, strzały w głowę z pistoletu maszynowego, ukazywanie zakrwawionego ciała i jego części (np. wydłubanych oczu czy wiszących fragmentów ciała po postrzeleniu) – audycja nie nadaje się do pokazywania małoletnim. Bohaterowie „Psów” prezentują brutalne wzorce zachowań oraz posługują się wulgarnym językiem, przez co stanowią negatywny wzorzec dla małoletniego widza.
Podobne rozstrzygnięcia dotyczyły emisji takich filmów, jak „Rambo: Ostatnia krew” (reż. Adrian Grunberg), „John Wick 3” (reż. Chad Stahelski), „Pitbull” (reż. Patryk Vega), „The Raid 2: Infiltracja” (reż. Gareth Evans), „Deadpool” (reż. Tim Miller) czy „Amok” (reż. Katarzyna Adamik).
W filmie „Galerianki” (reż. Katarzyna Rosłaniec) przemoc (sceny bójek, szarpanie za włosy, wpychanie głowy do WC) stanowiła dodatkowy element, choć istotny w kontekście całego wydźwięku filmu. Kluczowe bowiem dla kwalifikacji jako „od lat 18” było ukazanie patologicznych form życia seksualnego, w oderwaniu od uczuć wyższych, sprowadzających relacje międzyludzkie do prymitywnych zachowań seksualnych (prostytuowanie się małoletnich dziewczyn z dużo starszymi mężczyznami), którym towarzyszyły obrazy agresji mającej na celu poniżenie bitej osoby. Film jest przez to drastyczny i pełen napięcia, a pokazywanie zawartych w nim scen może szkodzić małoletnim poprzez kształtowanie się u nich fałszywego wyobrażenia na temat relacji międzyludzkich i seksualności człowieka.
Z podobnymi zarzutami Przewodniczącego KRRiT spotkał się film „Botoks” (reż. Patryk Vega), zawierający liczne sceny libacji alkoholowych oraz zachowań patologicznych, takich jak okradanie zmarłych, kontakty seksualne ze zwierzęciem czy ciała obce w intymnych częściach ciała.
Również „Nagie randki” nie spotkały się z przychylną oceną regulatora. Audycja stanowi randkowe reality show, w którym uczestnicy – poszukujący partnera życiowego – występują całkowicie nago (choć ich narządy płciowe są zakryte metodą pikselizacji). Treści zarzucono ukazanie wypaczonych form współżycia społecznego oraz niepożądanych wzorców postępowania, np. oceniania wartości człowieka – jako potencjalnego partnera – w oparciu o atrakcyjność określonych części ciała oraz przedstawienie braku zahamowań w sferze seksualnej jako czynnika zwiększającego szansę na wygraną. Zdaniem Przewodniczącego przesądza to o zseksualizowanym charakterze audycji, sprzyjającym popieraniu seksualnych stereotypów, w których człowiek jest jedynie przedmiotem.
Pozostałe treści
W zakresie treści „nie tylko dla dorosłych” Przewodniczący KRRiT uznał, że emisja wideoklipu zespołu Weekend pt. „Wypijemy, popłyniemy” przed godz. 20.00 z oznaczeniem „od lat 12” naruszyła ustawę, gdyż treści te nie nadawały się do pokazywania małoletnim poniżej 16 roku życia.
Audycja aprobatywnie przedstawiała ryzykowne zachowania (np. spożywanie alkoholu podczas jazdy samochodem), a także prezentowała uproszczoną wizję świata, sprowadzając ją do erotyki.
Podobnie, zdaniem regulatora, film „Z księżyca spadłeś?” (reż. Mike Nichols) został nieprawidłowo wyemitowany przed 20.00. Film, opowiadający o misji kosmitów polegającej na zapładnianiu Ziemianek, mógł prowadzić do propagowania niecenzuralnego słownictwa i utrwalania nieakceptowanych zachowań w postaci traktowania ludzi jako obiektów seksualnych.
Sankcje – praktyka Przewodniczącego KRRiT
W praktyce wysokość kar nakładanych przez Przewodniczącego za emisję treści szkodliwych dla małoletnich, o niewłaściwej porze lub z błędną kwalifikacją wiekową, oscyluje zazwyczaj w przedziale 15 000-30 000 zł za naruszenie, choć zdarzają się również sankcje wyższe – w okolicach 70 000 zł. Stosunkowo niewysokie sankcje (ok. 15 000 zł) dotyczyły również treści zabronionych; wynikało to przede wszystkim z faktu, że audycje były emitowane późną porą – często po północy, w związku z czym rzeczywisty dostęp małoletnich był znacznie ograniczony.
Podsumowanie
Analiza wydanych w ostatnich latach decyzji Przewodniczącego KRRiT prowadzi do wniosku, że zawartość udostępnianych przez media audycji stanowi ważny przedmiot zainteresowania regulatora. Nie wydaje się, aby miało się to zmienić – zwłaszcza biorąc pod uwagę wzmożoną dyskusję o potrzebie ochrony małoletnich przed szkodliwymi treściami – w szczególności w internecie.
Jednocześnie dostawca usługi medialnej – ustalając program telewizyjny lub katalog VOD – musi je zapełnić i zadbać o atrakcyjność dla odbiorców – stąd zwiększone ryzyko popełnienia błędu i narażenia na karę. Niewątpliwie zatem nadawcy i dostawcy VOD, aby chronić swoje interesy, powinni być na bieżąco z praktyką Przewodniczącego KRRiT.
Autorka: Barbara Załęcka-Wysocka, radca prawny, rzecznik patentowy, praktyka własności intelektualnej kancelarii Wardyński i Wspólnicy